دانش سنتی لنج‌سازی و دریانوردی در خلیج‌فارس در سال ۱۳۸۸ به ثبت ملی و در سال ۲۰۱۱ میلادی به عنوان هشتمین میراث ناملموس ایران در اجلاس اندونزی سازمان یونسکو به نام استان‌های خوزستان، هرمزگان و بوشهر به ثبت رسید.
لنج، گونه‌ای از کشتی کوچک یا قایق بزرگ باری و مسافری است که در خلیج‌پارس، دریای عمان و اقیانوس هند ازدیرباز تا کنون دیده می‌شود. پیشینه دریانوردی و لنج‌سازی در خلیج پارس به هزاران سال پیش برمی‌گردد. کهن‌ترین سند دریانوردی ایرانیان دراین حوزه، مُهری است که در چغامیش دزفول به‌دست آمده و تاریخ آن به ۵هزار سال پیش از میلاد می‌رسد. این مُهر گِلین، یک کشتی را با سرنشینانش نشان می‌دهد که یک سردار پیروز ایرانی، بازگشته از جنگ، نشسته و اسیران زانوزده در جلوی او دیده می‌شوند. بنابراین صنعت لنج‌سازی در ایران از پیشینه‌ای کهن برخوردار است و ایرانیان باستان از پیشگامان دریانوردی و لنج‌سازی در جهان از گذشته تاکنون بوده‌اند. لنج‌سازی یکی از صنایع بومی مردم کرانه خلیج‌پارس محسوب می‌شود. واژه «لنج» در مناطق دیگر ایران بسته به تلفظ آن مناطق، گاهی با کسر لام نیز تلفظ می‌شود.
ساخت لنج
امروزه، روی کارآمدن فن‌آوری‌های جدید و وجود نظریه‌هایی مبنی بر استفاده نکردن از چوب به دلیل حفظ و مراقبت از جنگل‌ها و محیط‌زیست طبیعی، سبب شده است تا کارگاه‌های صنعتی جایگرین کارگاه‌های سنتی شوند و لنج‌های چوبی جای خود را به مواد فایبرگلاس ارزان‌قیمت‌تر بدهند؛ موضوعی که باعث شده است تا ساخت لنج‌های چوبی متوقف و کارگاه‌ها در نبود مواد تولیدی به مرمت لنج‌های قدیمی بپردازند. اما با وجود این، دانش ساخت و استفاده و تعمیر لنج‌های چوبی تا به امروز در بخش‌های جنوبی ایران و در کرانه خلیج‌پارس هنوز زنده و پویا باقی مانده است. مراکز اصلی لنج‌سازی در جنوب ایران، شهرهای آبادان، خرمشهر، چوئبده، هندیجان، بندرکنگ و شیف و بنادر کوچک و بزرگ دیگری هستند که در تداوم حیات این صنعت بومی نقشی اساسی تاکنون ایفا کرده‌اند.
مهم‌ترین و اصلی‌ترین چوب در ساخت لنج، چوب ساج است که در گذشته از هندوستان وارد می‌شد. در کنار این نوع، انواع دیگری از چوب نیز کاربرد داشت. امروزه برای مرمت لنج‌های قدیمی، به دلیل وارد نشدن چوب ساج از هندوستان از چوب اوکالیپتوس و چوب گردو که در داخل کشور است استفاده می‌شود.
عمر مفید لنج بین ۵۰ تا ۱۰۰ سال است که در صورت استفاده درست و نگهداری از آن، یک لنج تا صدسال نیز قابل استفاده است. امروزه‌روز، باتوجه به روی‌آوری دریانوردان به استفاده از لنج‌های فایبرگلاس در مقایسه با نوع چوبی آن، علاوه بر محدودیت‌هایی که در استفاده از چوب درختان و مراقبت از نابودی جنگل‌ها و گرانی صنعت چوب وجود دارد، دلایل دیگری را نیز می‌توان درعدم استفاده از چوب برشمرد. لنج‌های جدید فایبر گلاس در مقایسه با نوع چوبی، تفاوت‌ها و شاید مزیت‌هایی دارند که دریانوردان را به استفاده از آن‌ها ترغیب می‌کند. پرهزینه بودن ساخت و نگهداری لنج‌های چوبی و نیز خرابی بالا و ایمنی پایین آن‌ها، محبوبیت بیشتر لنج‌های فایبرگلاس را به‌دنبال داشته است؛ این نکته را نیز باید مد نظر داشت که با وجودی که عمر لنج‌های فایبر گلاس کمتر است و هوای درون آن‌ها در تابستان بسیار گرم می‌شود، اما لنج‌های چوبی از هوای بهتر و مطبوع‌تری برخوردار هستند ولی باز هم به‌دلایل ایمنی بیشتر و هزینه کمتر، تمایل بیشتری به استفاده از لنج فایبرگلاس وجود دارد.
لنج‌سازی در هندیجان
ورود دانش لنج‌سازی به هندیجان به بعد از شروع جنگ تحمیلی و آمدن مهاجران آبادانی که به صنعت لنج‌سازی مشغول بودند بازمی‌گردد. افرادی که به کار ساخت و تعمیر لنج اشتغال دارند «گَلاف» نامیده می‌شوند. گلاف‌ها عموماً از طایفه بحرانی هستند و این دانش از پدر به پسر در این طایفه به ارث رسیده است. پیش از ورود لنج‌سازان آبادانی، گلاف‌های بومی هندیجان فقط به کار تعمیر و بازسازی لنج می‌پرداختند ولی ساخت لنج و ایجاد کارگاه‌های لنج‌سازی، به صورت گسترده توسط این دسته از مهاجران در هندیجان به وجود آمده است.
مرحوم حاج فالح و حاج هادی بحرانی اولین کارگاه‌های لنج‌سازی را در هندیجان تأسیس کردند؛ دو کارگاه یکی به نام «چاله‌گود» در مسیر بندر سجافی و دیگری به نام «برزوباد» در هندیجان جنوبی در دهه شصت فعالیت خود را آغاز کردند. کارگاه چاله گود در حاشیه رودخانه ساخته شده بود و توسط یک دستکند مصنوعی که به گود معروف بوده، روزانه لنج‌های بی‌شماری را رفع نقص و تعمیر می‌کرد.
گلاف‌کاران به منظور تعمیر، لنج را در این دستکند قرار می‌دادند، به گونه‌ای که فقط قسمت پایین آن در آب قرار می‌گرفت تا بدین روش بازگشت آن پس از طی دوران تعمیر به رودخانه با سهولت بیشتری صورت گیرد؛ علاوه براین کارگاه‌ها، مراکز دیگری هم برای تعمیر و یا شستشوی لنج در حاشیه رودخانه وجود داشت که یکی در ابتدای چم‌شعبان، یکی در مسیر امامزاده میررحمان و دیگری کارگاه خزعل در ۲۰ کیلومتری بندر سجافی قرار داشتند.
به دلیل منسوخ شدن ساخت لنج چوبی، در محل این کارگاه‌های قدیمی امروزه هیچ فعالیتی صورت نمی‌گیرد و کارگاه جدید لنج در هندیجان در محلی دیگر در مسیر بندر سجافی در نزدیکی گمرک در سال ۱۳۸۷ تأسیس شده که فقط تعمیر و بازسازی لنج‌های قدیمی در آن صورت می‌گیرد. از دوران شکوه لنج‌ها در هندیجان در حال حاضر، فقط تعدادی کمتر از ۱۰ عدد لنج چوبی باقی مانده است که قدمتی بین ۴۰ تا۶۰ سال دارند.
به‌دلیل از رونق افتادن لنج‌های چوبی، شغل گلافی نیز به سردی نشسته است. از همین روی و از آنجایی که این شغل که در طایفه بحرانی موروثی بوده و جوان‌ها نیز شغل پدر را ادامه می‌دادند، در روزگار افول هنر گلافی به دلیل‌عدم کارایی آن، جوان‌ها علاقه‌ای به آموزش و یادگیری و ادامه آن ندارند و بر تعداد گلاف‌ها نه تنها افزوده نمی‌شود بلکه با درگذشت پیشکسوتان این حرفه، افراد جدیدی جایگزین آن‌ها نمی‌شوند. از آن جمعیت گلاف‌ها که در گذشته به ساخت لنج می‌پرداختند اکنون حدود ۲۰ نفر باقی مانده‌اند که آنان نیز فقط به کار تعمیر و مرمت لنج‌های قدیمی مشغول هستند.
در سال‌های اخیر، لنج‌سازی هندیجان با نام شناورسازان صنعت و دریا به مدیریت برادران رحمانی، تنها مرکز تعمیر لنج در بین شهرهای هندیجان، دیلم و گناوه است و همه گلاف‌ها به صورت روزمزد و طبق توافق با صاحب لنج با هدف دریافت دستمزد، در این محل به تعمیر آن‌ها مشغول هستند. ولی به‌تازگی در شهرستان دیلم یک کارگاه لنج‌سازی درحال تأسیس است.
تعدادی از گلاف‌هایی که هنوز در این حرفه فعالیت می‌کنند عبارتند از: تریاک بحرانی، نجم بحرانی، احمد بحرانی، امیر بحرانی، علی بحرانی، حسین بحرانی، رزاق بحرانی و عبدالحسین بحرانی.
این نکته را نیز باید گفت که در گذشته به دلیل‌عدم وجود دستگاه‌های مکانیزه، موقعیت‌سنجی آب رودخانه در تعمیر لنج نقش مهمی داشته است. از آنجا که رودخانه زهره به دریای آزاد می‌ریزد امواج جزر و مدی دریا به رودخانه وارد می‌شود و جزر و مد آب دریا که در زمان‌های مشخصی در هر ماه اتفاق می‌افتد در بالا و پایین رفتن تراز سطح آب رودخانه تأثیرگذار است و از این پدیده طبیعی برای بالا آوردن لنج و قرار دادن آن در ساحل بهره می‌بردند. لنج با بالا آمدن آب به ساحل وارد می‌شد و در فاصله زمانی مشخص تا پایین رفتن آب، لنج را تعمیر کرده و با پایین رفتن آب به رودخانه باز می‌گردانند. ولی گلاف‌ها امروزه باوجود دستگاه‌های مکانیزه برای جابجایی و بالا و پایین بردن لنج‌ها نیازی ندارند تا در انتظار بالا و پایین رفتن آب رودخانه و دریا بمانند.
تراز سطح آب رودخانه در روزهای مختلف ماه عبارت است از: از روز ۱۱ تا ۲۰هر ماه، تراز سطح آب هر روز ۴۰ سانتی متر بالا می‌رود، از ۲۱ تا ۲۶ پایین، ۲۶تا ۴ ماه بعد بالا و از ۴ تا ۱۱ پایین می‌آید؛ گرچه این زمان‌بندی، اکنون با وجود تغییرات مدیریتی در حوزه آب‌ها و رودخانه‌ها و سایر عوامل انسانی متعدد مانند ایجاد سدها دستخوش تغییر شده است.
*یادداشت ـ اکرم ندیمی‌پور، کارشناس باستان‌شناسی (رییس اداره میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی هندیجان)
