۲۴ مهر ماه (۱۵ اکتبر) در تقویم جهانی به‌عنوان روز باستان‌شناسی نامگذاری شده است؛ روزی برای گرامی‌داشت دانشی که به ما می‌آموزد چگونه گذشته را بخوانیم تا آینده را روشن‌تر بسازیم.
احمدرضا حسینی‌بروجنی، سرپرست معاونت میراث‌فرهنگی خوزستان، به مناسبت روز باستان‌شناسی در یادداشتی نوشت: این نامگذاری در پی تلاش نهادهای بین‌المللی چون انجمن باستان‌شناسی و شورای بین‌المللی باستان‌شناسان (ICAHM-ICOMOS) شکل گرفت تا اهمیت این علم میان‌رشته‌ای در شناخت میراث فرهنگی، هویت تاریخی و مدیریت پایدار سرزمین‌ها مورد توجه جهانیان قرار گیرد.
باستان‌شناسی، صرفا کاوش در خاک نیست؛ بلکه مطالعه‌ای علمی درباره تاریخ انسان از خلال نشانه‌هایی است که در لایه‌های زمین، در بناها، اشیا و حتی در حافظه جمعی جوامع بر جای مانده‌اند. در روزگاری که جهان با بحران‌هایی چون جنگ، تغییرات اقلیمی و ازخودبیگانگی فرهنگی روبه‌روست، این دانش نقشی حیاتی در بازشناسی مسیرهای طی شده بشر دارد تا راه‌های پایدارتری برای زیستن بیابد.
باستان‌شناسان، چه در عرصه‌های میدانی و چه در پژوهش‌های نظری، حافظان خاموش تاریخ‌اند. آنان با تکیه بر مشاهده، تحلیل و تفسیر علمی، گذشته را از دل خاموشی بیرون می‌کشند و روایت انسان را از آغاز تمدن تا امروز بازسازی می‌کنند.
ارج‌گذاری به باستان‌شناسان پیشکسوت در چنین روزی، ادای دین به نسلی است که با دشواری، خاک و تاریخ را ورق زد تا هویت ملی و فرهنگی ما را مستند و معنا کند. نام‌هایی چون زنده‌یادان علی سامی، عزت‌الله نگهبان، صادق ملک‌شهمیرزادی، کامران عدل، میرعابدین کابلی و ده‌ها چهره درخشان دیگر نه تنها در حافظه علمی ایران بلکه در کارنامه تمدنی جهان ماندگارند.
اهمیت روز جهانی باستان‌شناسی در این است که ما را به تداوم گفت‌وگو میان گذشته و حال فرامی‌خواند. هر کاوش، در حقیقت نوعی پرسش از خویشتن است؛ پرسشی درباره این‌که از کجا آمده‌ایم، چه میراثی بر جای نهاده‌ایم و چگونه می‌توانیم آن را به آیندگان بسپاریم. در پرتو چنین نگاهی، باستان‌شناسی نه فقط علم بازسازی گذشته که هنر ساخت آینده است.
در ایران کهن، سرزمینی با هزاران محوطه و اثر فرهنگی، این روز یادآور مسئولیتی بزرگ‌تر است؛ حفظ و صیانت از میراث نیاکان، تداوم پژوهش‌های علمی و تربیت نسل تازه‌ای از باستان‌شناسان که بتوانند با بهره‌گیری از فناوری‌های نو، کاوش‌های دیجیتال و همکاری‌های بین‌المللی، روایت دقیق‌تر و انسانی‌تری از تاریخ این سرزمین ارائه دهند.
روز جهانی باستان‌شناسی فرصتی است برای تأمل دوباره بر این واقعیت که گذشته هرگز تمام نشده است؛ در هر لایه از خاک، صدایی از دیروز به گوش می‌رسد که اگر گوش جان بسپاریم، راه فردا را به ما نشان می‌دهد.
