شورای بین‌المللی محوطه‌ها و بناهای تاریخی (ایکوموس) روز ۱۸ آوریل را به عنوان روز جهانی محوطه‌ها و بناهای تاریخی نامگذاری کرده است و هر سال در این روز فعالیت‌های مختلفی در راستای اشاعه فرهنگ و تأکید بر اهمیت حفظ میراث‌فرهنگی در کشورهای جهان از جمله ایران انجام می‌شود.
یکی از اهداف مهم کمیته ملی بناها و محوطه‌های تاریخی (ایکوموس ایران) ترویج و گسترش فرهنگ مطالعه و معرفی بناها و محوطه‌های تاریخی، تشویق به حمایت، حفاظت، احیا، مرمت بناها و محوطه‌های تاریخی و ترویج فرهنگی آن در سطوح ملی و بین‌المللی است و از دیگر اهداف آن جلب نظر مؤسسات، نهادها نسبت به اهمیت بناها، محوطه‌ها و بافت‌های تاریخی است. مقصود از گرامیداشت روز جهانی محوطه‌ها و بناهای تاریخی، تشویق افراد و جوامع محلی به آگاهی‌افزایی درباره اهمیت میراث‌فرهنگی در زندگی، هویت و اجتماع آن‌ها است.
در این روز، متولیان، کارشناسان و فعالان میراث‌فرهنگی استان‌های سراسر کشور تلاش می‌کنند تا با برپایی نشست‌های تخصصی، گامی در راستای تحقق اهداف راهبردی شورای بین‌المللی ایکوموس و همچنین حفظ و احیای آثار تاریخی و باستانی استان خود بردارند.
امسال به مناسبت 18 آوریل 2022 (روز جهانی بناها و محوطه‌های تاریخی)، در استان خوزستان نیز به همت اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایعدستی، اداره میراث‌فرهنگی اهواز، پایگاه میراث‌جهانی چغازنبیل و هفت‌تپه و همچنین دوستداران میراث‌فرهنگی، در اقدامی کم‌سابقه چهار نشست تخصصی با محوریت این روز در شهرستان‌های شوش، اهواز و ایذه برگزار شد.
اقلیم پایدار، میراث‌ماندگار
"اقلیم پایدار، میراث ماندگار" عنوان یکی از نشست‌های برگزار شده در استان خوزستان بود که با تمرکز بر نقش صیانت از منظر فرهنگی چغازنبیل در توسعه پایدار منطقه، به مناسبت روز جهانی یادمان‌ها و محوطه‌ها توسط پایگاه میراث‌جهانی چغازنبیل در محل موزه هفت‌تپه برگزار شد.
این نشست با سخنرانی محمد درویش، کنشگر محیط‌زیست با ارائه تعریفی از تغییرات اقلیمی، مخاطرات و اقداماتی که باید برای مقابله با آن اتخاذ شود، آغاز شد و در ادامه داریوش بهارلویی، مدیر تحقیقات آب و برق خوزستان، به مشکلات و مصرف نادرست آب در مقیاس خرد و کلان استان و عواقب گریبان‌گیر آن در آینده‌ای نه چندان دور اشاره و بر اصلاح هرچه سریع‌تر سیاست‌های مصرفی آب تأکید کرد.
سپس، فرهاد نظری، عضو کمیته میراث ناملموس آیسِسکو (سازمان جهانی اسلامی برای آموزش و پرورش، علوم و فرهنگ)، که امکان حضور در جلسه را نداشت با ارسال یک ویدئو سخنرانی خود را ایراد کرد و با روایت حکایت‌هایی از گذشته تا به امروز، بر پیوند ناگسستنی طبیعت و میراث‌فرهنگی تأکید کرد و حفظ هر یک را در گرو صیانت از دیگری دانست.
در گام بعدی، عاطفه رشنویی مدیر پایگاه میراث‌جهانی چغازنبیل هم با ارائه تصویری کلی از منظر فرهنگی چغازنبیل، نقش مردم را در حفظ این منظر بی‌بدیل دانست و اذعان کرد که با سیاست‌های کلان موجود، این رویه منجر به مهاجرت مردمان بومی و اضمحلال این منظر فرهنگی در همه ابعاد طبیعی، تاریخی و صنعتی خواهد شد.
در نهایت، پنل پرسش و پاسخی باحضور سه سخنران حاضر در این نشست برپا شد و با پاسخ به سوالات مطرح شده توسط حضار، راهکارهایی برای برون‌رفت از وضع موجود ارائه شد؛ در پایان این جلسه نیز عاطفه رشنویی بر لزوم همکاری بین ارگان‌ها و سازمان‌ها به منظور نیل به پایداری و انتقال میراث سرزمین ایران به نسل‌های آینده تأکید کرد.
سکونت در جوار کارون، مروری بر شکل‌گیری اهواز نوین
یکی دیگر از نشست‌های برگزارشده در خوزستان به مناسبت روز جهانی بناها و محوطه‌های تاریخی، نشستی بود که توسط اداره میراث‌فرهنگی اهواز با عنوان "سکونت در جوار کارون، مروری بر شکل‌گیری اهواز نوین" با سخنرانی دکتر روح‌الله مجتهدزاده عضو هیأت‌علمی دانشکده معماری دانشگاه شهیدچمران اهواز در تالار مهتاب برپا شد.
در این نشست روح‌الله مجتهدزاده اظهار کرد: «دلیل اصلی نامگذاری روزها و مناسبت‌ها این است تا برخی ازمواردی که درطول زمان خطر فراموشی آن‌ها احساس می‌شود را به خود و جامعه تذکر بدهیم تا بیشتر به این موارد توجه کنیم.»
او ادامه داد: «هدف این جلسه باتوجه به موضوع روز جهانی بناها و محوطه‌های تاریخی و نامگذاری به جایی که صورت گرفته، این است که بیش از پیش به این موضوع پرداخته شود تا با هدفمندی بیشتری به مبحث میراث‌فرهنگی و مسائل پیرامون آن بپردازیم.»
عضو هیأت‌علمی دانشکده معماری دانشگاه شهیدچمران اهواز گفت: «برای ما و مردمی که ساکن اهواز هستیم این موضوع حائز اهمیت خواهد بود که به شهر خود و بافت تاریخی آن توجه بیشتری داشته باشیم. براساس شناخت ما نسبت به پیشینه و گذشته این شهر و اطلاعاتی که در خصوص دیرینگی این شهر در دست داریم، همواره و همیشه نام اهواز و رود کارون با هم و در کنار هم به یک معنای مشترک می‌رسند و این قرابت و دیرینگی است که به مفهوم مشترکی به نام زیست‌بوم منتهی می‌شود.»
او تصریح کرد: «اساساً، عمده‌دلیل سکونت در این جغرافیایی که ما امروز به نام اهواز می‌شناسیم، ازهمان ابتدا تا به امروز کارون بوده است؛ یعنی شهری که همواره نامش زیر سایه کارون بوده و خواهد بود، به گونه‌ای که وقتی می‌خواهیم به مفهوم اهواز نوین و مفاهیمی مثل نفت، گاز، کشتی‌رانی و صنعت بپردازیم نمی‌توانیم کارون را نادیده بگیریم و باید پذیرفت که شهر اهواز با همه مفاهیمی که هست باز هم در سایه کارون معنا و مفهوم پیدا می‌کند.»
مجتهدزاده افزود: «در این نشست سعی ما بر این بود که در تعریف اهواز نوین، به تأثیرپذیری این شهر از کارون و ابعاد مختلف آن و به این‌که چگونه در یک بازه زمانی کمی بیش از صدسال، اهواز از یک روستای کوچک به یک کلان شهر رسید و همچنان رشد این کلان‌شهر با سرعت در حال طی شدن باشد بپردازیم.»
او اضافه کرد: «به عنوان نمونه، در دنیا شهرهایی را سراغ داریم که در یک دوره صنعتی با رشدهای انفجاری مواجه شدند ولی سرانجام به یکباره مضمحل شدند؛ اما در موضوع شهریت اهواز، باوجود طی شدن دوران رشد انفجاری، این شهر هرگز به دوران اضمحلال منجر نشد ولی نباید این نگرانی را نادیده گرفت.»
عضو هیأت‌علمی دانشکده معماری دانشگاه شهیدچمران اهواز عنوان کرد: «یکی از راه‌های جلوگیری از رسیدن اهواز به این نقطه نگران‌کننده این است که به پیشینه این شهر توجه شود و این‌که اهواز مانند شهرهایی مثل دیتروید و آتلانتا یک شبه و در نتیجه یک رویداد صنعتی به وجود نیامده است و ریشه‌های تاریخی عمیقی در گذشته‌های این شهر وجود دارند که همین عقبه میراثی تضمین‌کننده حیات این شهر خواهد بود.»
او با بیان این‌که اهواز، به‌واقع، نمونه‌ای بی‌سابقه از تجدد درحوزه شهری در ایران است افزود: «تجددهای ما به‌صورت عمده با نگاهی به غرب و به بیرون شکل گرفته‌اند؛ اما اهواز در واقع تنها نمونه تجدد خودجوش در مقیاس شهری در ایران است که همه این‌ها شایسته توجه هستند.»
بررسی عرصه و حریم آثار تاریخی در نشست انجمن میراث‌فرهنگی تاریانا
انجمن دوستداران میراث‌فرهنگی تاریانا خوزستان نیز به مناسبت روز جهانی بناها و یادمان‌های تاریخی، نشستی تخصصی را در اهواز برگزار کرد که موضوع این نشست دو قسمت شامل تعیین حریم آثار تاریخی و مسائل حقوقی مرتبط با آن و نیز معرفی بناها و آثار تاریخی و فرهنگی شهرستان امیدیه بود.
سخنران اول این نشست، میثم حسین‌زاده دکترای باستان‌شناسی و کارشناس‌ارشد اداره‌کل میراث‌فرهنگی گردشگری و صنایعدستی خوزستان بود که درخصوص چگونگی تعیین عرصه و حریم و روش‌های آن با مثالی از ایوان کرخه توضیحاتی ارائه کرد.
سخنران دوم نشست نیز سعید محمدپور مدیر انجمن دوستداران میراث‌فرهنگی تاریانا خوزستان و کارشناس حقوقی واملاک اداره‌کل میراث‌فرهنگی بود که در باب تاریخ، قوانین و مقررات تعیین حریم آثار تاریخی و فرهنگی مطالبی عنوان کرد.
بخش دوم و پایانی جلسه نیز به معرفی بناها و بافت‌های تاریخی شهرستان امیدیه اختصاص داشت که توسط نعیمه سیمری کارشناس ارشد مرمت بناها و بافت‌های تاریخی ارائه شد.
میراث‌فرهنگی و اقلیم
آخرین نشست تخصصی برگزار شده در استان خوزستان به مناسبت روز جهانی بناها و محوطه‌های تاریخی نیز نشستی بود که توسط پایگاه میراث‌فرهنگی آیاپیر باحضور فعالان محیط‌زیست و مدیریت محیط‌زیست شهرستان ایذه در محل این اداره با محوریت میراث‌فرهنگی و اقلیم برگزار شد.
مهم‌ترین مباحث این نشست، بررسی چالش‌ها، نحوه همکاری‌ها و حفاظت از میراث‌طبیعی و فرهنگی بود. تبعات برداشت‌های غیرقانونی خاک در مسیل‌ها، خشکسالی و خشک شدن تالاب میانگران و اثر منفی آن روی نگارکندهای سنگی و صخره‌ای کول‌فرح و خونگ‌اژدر، نحوه تعامل برای حفاظت از محوطه‌های طبیعی ـ تاریخی و جلوگیری از تخریب و تجاوز به محدوده آن‌ها، تعامل برای تشکیل پرونده‌های ثبتی مشترک در حوزه میراث‌طبیعی، بررسی پیگیری‌ها و تلاش‌های صورت‌گرفته اداره محیط‌زیست برای حق‌آبه تالاب میانگران نیز جمله مواردی بود که در این نشست دو ساعته به بحث گذاشته شدند.
در جلسه یادشده، مهدی فرجی مدیر پایگاه میراث‌فرهنگی آیاپیر درخصوص اهمیت تعامل با محیط‌زیست و تعامل بر حفاظت از زیستگاه‌های طبیعی که در کنار یادمان‌های تاریخی قرار دارند و لزوم جلوگیری از حفر چاه‌های آب و برداشت‌های غیرمجاز ماسه در این محدوده‌ها که خطرات بالایی برای آثار تاریخی به‌دنبال خواهند داشت تأکید کرد.
همچنین امیری رئیس اداره محیط‌زیست شهرستان ایذه نیز ضمن برشمردن اقدامات انجام‌شده برای احیای تالاب میانگران و لزوم ورود دستگاه‌های وزارتی در سطح کلان برای تأمین حق‌آبه آن نیز صحبت‌هایی مطرح کرد.
در ادامه نیز، فعالان محیط‌زیست برای حفاظت هرچه بهتر از میراث‌طبیعی و فرهنگی و تأثیرات مخرب تغییرات اقلیمی بر طبیعت و زندگی انسانی و گونه‌های جانوری و گیاهی دغدغه‌های خود را بیان کردند. این در حالی است که در سال‌های پیشین تعاملات ارزنده‌ای میان میراث‌فرهنگی و محیط‌زیست برای حفاظت زیستگاه‌های همجوار آثار تاریخی صورت گرفت و از تعرض به آثار تاریخی و طبیعی با دستور محاکم قضایی جلوگیری شد.
امید است با حفظ و احیای آثار تاریخی و باستانی استان، شاهد رونق گردشگری تاریخی و فرهنگ‌سازی مناسب برای حفاظت از ابنیه و یادمان‌های ارزشمند استان زرخیز خوزستان باشیم.
*گزارش ـ سیدجواد خراسانی، کارشناس خبر و رسانه اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایعدستی خوزستان
